Τι εστί φαντασία;

Προηγουμένως, αναφέρθηκα σε ένα σύστημα συμβόλων που εκδηλώνεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο, σκοπό του οποίου αποτελεί η οργάνωση των πληροφοριών σε επίπεδο συνείδησης. Το ερώτημα, λοιπόν, είναι: Αν αυτό το σύστημα και τα συστατικά του σύμβολα παράγονται από τις εμπειρίες των ανθρώπων, τότε πώς γίνεται οι άνθρωποι να κάνουν σκέψεις οι οποίες δεν έχουν αντίστοιχο στην πραγματικότητα, τουλάχιστο όπως τη βιώνουν;

Η απάντηση, νομίζω, είναι σχετικά απλή. Το ανθρώπινο μυαλό, στην προσπάθειά του να κατηγοριοποιήσει όλες τις κλάσεις αντικειμένων που έχει καταχωρημένες, δημιουργεί ιεραρχίες αφαίρεσης, με όλο πιο αφαιρετικές κλάσεις. Συμπληρώνοντας κάποιες παραμέτρους σε αυτά τα σύμβολα προκύπτουν πιο χειροπιαστές κλάσεις και αυτό μπορεί να συνεχιστεί μέχρι να φτάσουμε το τελευταίο επίπεδο όπου υπάρχει πλήρης αντιστοίχηση των βιωμάτων με τα σύμβολα.

Παρομοίως, συμπληρώνοντας τις παραμέτρους με διαφορετικούς τρόπους είναι δυνατό να δημιουργηθούν σύμβολα που δεν έχουν καμία αντιστοίχηση με τον πραγματικό κόσμο. Σε αυτό το σημείο ένα παράδειγμα νομίζω θα ήταν χρήσιμο: Έστω ένας άνθρωπος. Στο μυαλό μας έχουμε μια εικόνα για τα χαρακτηριστικά του, το χρώμα του δέρματος, των ματιών, των μαλλιών, το μέγεθος και σχήμα των αυτιών, της μύτης κοκ. Οι ιδιότητες είναι σύμβολα και αυτές. Τώρα, υπάρχουν κάποια όρια στις τιμές που μπορούν να πάρουν αυτές οι ιδιότητες που είναι γνωστά από τον πραγματικό κόσμο. Όμως μπορούν να πάρουν όποια τιμή θελήσουμε μέσα στο μυαλό μας.

Εφαρμόζοντας την ίδια λογική σε πιο αφαιρετικά σύμβολα μπορούμε να δημιουργήσουμε σύμβολα δίχως αντιστοίχηση στον πραγματικό κόσμο σε όλα τα επίπεδα αφαίρεσης. Οπότε, για οποιοδήποτε σύμβολο που το ίδιο ή αυτά που προέρχονται από αυτό δεν έχουν αντιστοίχηση στον πραγματικό κόσμο, υπάρχει ένα μονοπάτι στην ιεραρχία αφαίρεσης προς τα πάνω που οδηγεί σε ένα σύμβολο από το οποίο υπάρχει ένα μονοπάτι στην ιεραρχία αφαίρεσης προς τα κάτω που οδηγεί σε σύμβολο που αντιστοιχεί στην πραγματικότητα. Πιο απλά, ας πάρουμε ένα σύμβολο που δεν υπάρχει στην πραγματικότητα και ας αρχίσουμε να ακολουθούμε το μονοπάτι προς τα λιγότερα χειροπιαστά σύμβολα από τα οποία κληρονομεί ιδιότητες. Κάποια στιγμή, θα φτάσουμε σε ένα σύμβολο για το οποίο αν ακολουθήσουμε μια πορεία προς πιο χειροπιαστά σύμβολα που κληρονομούν από αυτό, θα καταλήξουμε σε κάτι που αναγνωρίζουμε από τον πραγματικό κόσμο.

Βέβαια, πέρα από την ιεραρχία αφαίρεσης και τις ιδιότητες, υπάρχουν κι άλλες σχέσεις που συνδέουν σύμβολα μεταξύ τους, για παράδειγμα όπως ένα μολύβι σχετίζεται με ένα τετράδιο. Τα σύμβολα που ανήκουν στη φαντασία μας επίσης μπορούν να συνδέονται με τέτοιους τρόπους με άλλα σύμβολα, είτε αυτά σχετίζονται με την πραγματικότητα είτε όχι.

Συνεπώς, ως φαντασία ορίζεται το σύνολο των συμβόλων και της δικτύωσής τους που υπάρχουν στο μυαλό ενός ανθρώπου για το καθένα από τα οποία ισχύει η ιδιότητα ότι ούτε αυτό ούτε κάποιο πιο χειροπιαστό που κληρονομεί ιδιότητες από αυτό έχει αντιστοίχηση με τον πραγματικό κόσμο. Αν θέλουμε να είμαστε λιγότερο αυστηροί, μπορούμε να συμπεριλάβουμε όλα τα σύμβολα τα οποία δεν έχουν αντιστοίχηση με κάτι που αντιμετωπίζουμε στην πραγματικότητα. Πρακτικά, αυτό θα σήμαινε ότι ο κόσμος των ιδεών του Πλάτωνα είναι και αυτός μέρος της φαντασίας μας. Μια τρίτη, ακόμη λιγότερο αυστηρή θεώρηση θα ήταν ότι ολόκληρο το σύστημα συμβόλων αποτελεί τη φαντασία, ενώ η πραγματικότητα είναι απλώς ένα υπο-σύνολό της, μέσα στο μυαλό μας.

Τελικά, όποιον ορισμό και να πάρουμε, είναι προφανές ότι η φαντασία είναι αναπόσπαστο κομμάτι της λειτουργίας του ανθρώπινου νου. Από τη μία, θα μπορούσε να πει κανείς ότι τα σύμβολα που ανήκουν στη φαντασία αποτελούν λάθη του συστήματος να αναπαράγει σύμβολα που ανήκουν στην πραγματικότητα. Από την άλλη, ίσως είναι απλώς ο μηχανισμός με τον οποίο οι άνθρωποι κάνουν υποθέσεις, πειραματιζόμενοι με τα όρια της συνειδητού.

Τι εστί συνείδηση;

Στο προηγούμενό μου άρθρο, αναφέρθηκα σε νοητικά κατασκευάσματα που ονόμασα "σύμβολα" αλλά δεν εξήγησα τι ακριβώς εννοούσα. Επίσης, αναφέρθηκα σε μια κατασκευή αποτελούμενη από τέτοιες οντότητες, τη "συμβολική αναπαράσταση του κόσμου που έχουν οι άνθρωποι στο μυαλό τους".

Ένα σύμβολο, λοιπόν, δεν είναι τίποτα άλλο παρά η κυριολεκτική σημασία της λέξης: είναι μια φορμαλιστική αναπαράσταση ενός πράγματος. Εφόσον μιλάμε για τον ανθρώπινο νου, τα σύμβολα αυτά είναι σκέψεις. Προφανώς οι οντότητες τις οποίες αναπαριστούν αυτά τα σύμβολα δε χρειάζεται να έχουν υλική μορφή. Πρακτικά, ο φορμαλισμός στον οποίο αναφέρθηκα δεν είναι ιδιαίτερα αυστηρός. Μεγαλύτερη σημασία έχει το περίγραμμα παρά η σαφήνεια, ειδικά όταν το σύμβολο ορίζεται διαισθητικά, με μοτίβα, και όχι με άλλα σύμβολα.

Τα σύμβολα αυτά, λοιπόν, μπορεί να έχουν ιδιότητες, να είναι δυνατό να υποστούν επεξεργασία, να αλληλεπιδρούν με άλλα σύμβολα. Με λίγα λόγια, στο ανθρώπινο εγκέφαλο δημιουργείται μια αντικειμενοστρεφής θεώρηση του κόσμου από αυτά τα σύμβολα. Αυτή η συμβολική αναπαράσταση του κόσμου που έχουν οι άνθρωποι στο μυαλό τους είναι η συνείδηση.

Η κλασική λειτουργία του εγκεφάλου συνίσταται στην αποθήκευση δεδομένων κατανεμημένα σε νευρώνες. Το τι αποθηκεύει ο κάθε νευρώνας δεν έχει νόημα από μόνο του, αλλά όταν ο εγκέφαλος δέχεται ένα ερέθισμα μπορεί να αναδομήσει σχετικές πληροφορίες, συνδυάζοντας δεδομένα πάνω σε μονοπάτια του νευρωνικού δικτύου. Η συνείδηση είναι σα μια εικονική μηχανή. Έχει ως βάση τις λειτουργίες που περιέγραψα παραπάνω, αλλά υλοποιεί ένα τελείως διαφορετικό τρόπο αναπαράστασης του κόσμου. Η συνείδηση υλοποιεί σύμβολα και αντικειμενοστρέφεια εκεί που υπάρχει συσχετιστική μνήμη και μηχανική μάθηση.

Φυσικά, ακόμη και αν αυτό το μοντέλο για να περιγράψει κανείς τη συνείδηση έχει κάποια λογική, οφείλω να αναγνωρίσω ότι σε καμία περίπτωση δεν είναι απόλυτο. Δε περνούν όλες οι ανθρώπινες λειτουργίες μέσα από τη συνείδηση ούτε είναι η υλοποίηση αυτού του δικτύου συμβόλων όσο καλή όσο αφήνω να εννοηθεί. Εκεί που θέλω να καταλήξω είναι ότι το γεγονός ότι η συνείδηση δε καλύπτει πλήρως ούτε με απόλυτη συμβατότητα το χώρο των διανοητικών λειτουργιών του ανθρώπου, δημιουργεί ένα χάσμα ανάμεσα σε αυτή και στις υπόλοιπες λειτουργίες του εγκεφάλου.

Αυτός είναι ο λόγος, νομίζω, που δημιουργείται στους ανθρώπους αυτή η φαινομενική απόσταση ανάμεσα στο νου και στο σώμα τους. Σε κάθε περίπτωση, με τα εργαλεία που προσφέρει η συνείδηση οι άνθρωποι μπορούν να χτίσουν διάφορα αντικειμενοστρεφή συστήματα, που μπορεί ή όχι να έχουν σχέση με τον πραγματικό κόσμο. Για παράδειγμα, τα μαθηματικά είναι ένα λογικό σύστημα που αποτελείται από οντότητες που έχουν σχέσεις μεταξύ τους χωρίς να υπάρχει καμία ανταπόκριση με τις αισθήσεις. Επίσης, υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον στον τρόπο που σχετίζεται και αλληλεπιδρά η συνείδηση με τις "κατώτερου" επιπέδου λειτουργίες. Χρησιμοποιώντας τα μαθηματικά και πάλι ως παράδειγμα, μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι ενώ η λύση ενός προβλήματος αποτελείται από λογικά βήματα, η εύρεση και η σύνδεση αυτών των βημάτων δε γίνεται απαραίτητα αλγοριθμικά-συμβολικά, αλλά περισσότερο διαισθητικά.

Συνοψίζοντας, συνείδηση είναι ένα σύστημα νοητικών συμβόλων που έχει έχει ως θεμέλιο τον ανθρώπινο εγκέφαλο αλλά λειτουργεί με εντελώς διαφορετική λογική. Στους υπολογιστές, υπάρχουν γλώσσες λογικού ή αντικειμενοστρεφούς προγραμματισμού οι οποίες τελικά μεταφράζονται στην πάντα διαδικαστική γλώσσα μηχανής. Ομοίως θέλω να πιστεύω ότι μεταφράζονται τα σύμβολα που έχουν οι άνθρωποι στη συνείδησή τους, σε δεδομένα που αποθηκεύονται και ανασύρονται από βιολογικούς νευρώνες.

Τι εστί ορισμός;

Γεια σας, αγαπητοί αναγνώστες. Από αυτό το ιστολόγιο θα επιδιώκω να δίνω ορισμούς σε διάφορους όρους. Λογικό είναι, λοιπόν, να ξεκινήσω ορίζοντας τον ορισμό. Σε αυτό το σημείο, ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα αυτής της διεργασίας κάνει την εμφάνισή του για πρώτη φορά: οι κύκλοι. Από τη στιγμή που για να ορίσουμε έναν όρο, ένα σύμβολο δηλαδή, θα χρησιμοποιήσουμε άλλα σύμβολα, δεν πρέπει να τα ορίσουμε και αυτά; Ομοίως, δε θα πρέπει μετά να ορίσουμε και τα σύμβολα που χρησιμοποιήσαμε για να ορίσουμε τα σύμβολα που χρησιμοποιήσαμε για να ορίσουμε τον πρώτο όρο; Αυτό συνεχίζεται επ' άπειρο.

Έτσι, είμαστε αναγκασμένοι είτε να σταματήσουμε να ορίζουμε είτε να φτάσουμε να κάνουμε κύκλους με τους ορισμούς, χωρίς να καταλήγουμε πουθενά. Αλλά δεν είναι έτσι ακριβώς τα πράγματα. Αυτή τη στιγμή, αποτυπώνω τις σκέψεις μου σε μια γλώσσα, ένα συμβολικό τρόπο επικοινωνίας. Αποτυπώνω τις σκέψεις μου και τις δημοσιεύω αναμένοντας ότι όταν κάποιος έχει διαβάσει μέχρι αυτό το σημείο, θα έχει κατανοήσει τις παραπάνω σκέψεις μου, σε ένα βαθμό. Είναι παράλογο να το περιμένω αυτό; Η απάντηση στην προηγούμενη ερώτηση μοιάζει να είναι προφανώς "όχι" αλλά γιατί ακριβώς συμβαίνει αυτό;

Οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να αναγνωρίζουν σύμβολα και με με μη-συμβολικό τρόπο: με μοτίβα. Ο εγκέφαλός μας, ένα νευρωνικό δίκτυο, μπορεί μέσα από την επανάληψη ενός ερεθίσματος να μάθει να το αναγνωρίζει. Συνεπώς, όταν κάποιος διαβάζει αυτές τις λέξεις εδώ, το μυαλό του τις καταλαβαίνει και τις συνθέτει σε ένα βαθμό παράγοντας τελικά ένα αποτύπωμα της αρχικής ιδέας που έχω εγώ στο δικό μου μυαλό. Ένα νευρωνικό δίκτυο μπορεί να εκτελέσει τη διαδικασία της μάθησης για να αναγνωρίζει κάτι -ένα σύμβολο στη δική μας περίπτωση- αλλά εξαιτίας του τρόπου λειτουργίας του, δε μπορεί να το κάνει με ακρίβεια. Εδώ αρχίζει να γίνεται εμφανές πώς το πρόβλημα των κύκλων λύνεται καθώς και ποιο είναι το νόημα των ορισμών.

Ένας ορισμός είναι μια συμβολική περιγραφή ενός όρου. Ένας καλός ορισμός είναι τυπικός και φορμαλιστικός. Γιατί; Επειδή αυτό είναι που λείπει από τον τρόπο που αναγνωρίζει σύμβολα ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Αν η διαδικασία μάθησης του ανθρώπινου εγκεφάλου ήταν σε θέση να αναγνωρίζει και να επεξεργάζεται τα αντικείμενα τα οποία μάθαινε με απόλυτη ακρίβεια, τότε δε θα υπήρχε ανάγκη για συμβολικούς ορισμούς.

Συνοψίζοντας, οι ορισμοί είναι μέρος της συμβολικής αναπαράστασης του κόσμου που έχουν οι άνθρωποι στο νου τους. Ο ρόλος αυτών των συμβόλων είναι να επαυξήσουν τη νοητική ισχύ των ανθρώπων καλύπτοντας τις εν γένει αδυναμίες του τρόπου λειτουργίας του εγκεφάλου τους. Πιο συγκεκριμένα, οι ορισμοί είναι το σύστημα που δικτυώνει αυτά τα σύμβολα. Για αυτό το λόγο, πιστεύω ότι η μελέτη και η εκτεταμένη χρήση τους είναι ωφέλιμη για τους ανθρώπους.